Энэ жил “Гурван умард” төсөл хэрэгжиж эхэлсний 47 жилийн ой тохиож байна. Хагас зуун жил үргэлжилсэн уйгагүй хөдөлмөрөөр Өвөр Монгол орон эх орныхоо хойд хилд нуршгүй ногоон хэрэм босгож, улс орны экологийн аюулгүй байдлыг үр ашигтайгаар баталгаажуулсан юм.
Цөлийг засах, эдийн засгийг хөгжүүлэх ажлыг зэрэг хийнэ
2024 оны сүүлчээр Хөвчийн элсний энэ зургийг Америкийн Сансрын Удирдлагын (НАСА) хиймэл дагуулаар авч, нийтэлсэн нь олон улс болон дотоодод ихээхэн алдаршсан юм. Хиймэл дагуулын зургаас харахад энэ газар 2017 онд зэлүүд цөл хэвээр байсан ч хэдхэн жилийн дотор фотоволтайк хавтангаар бүрхэгдэж, элсэн далайг эрчим хүчний томоохон хэмжээний шинэ бааз болгон хувиргасан.
Энэ бол Өвөр Монголд баригдсан “Фотоволтайк цагаан хэрэм”-ийн зөвхөн нэг хэсэг. Ордос хотын Хангин хошуунаас Далад хошуу хүртэл, цаашлаад Жунгар хошуу хүртэл 400 км үргэлжилсэн, дунджаар 5 км орчим өргөнтэй, "Фотовольтийн цагаан хэрэм"-ийн элс хяналтын бүс газраас дээш өргөгдөж, Хатан голыг Хөвчийн элснээс тусгаарлаж байна. 100 сая киловаттын суурилагдсан хүчин чадалтай дэлхийн жишигт нийцсэн энэхүү төсөл нь 200 мянган га талбайд фотовольтийн элсний хяналтыг дуусгажээ.
"Фотоволтайк цагаан хэрэм" нь Өвөр Монголд эрч хүчтэй хийгдэж буй элснээс урьдчилан сэргийлэх, хянах, салхины эрчим хүч, гэрэл цахилгаан эрчим хүчийг нэгтгэх төслийн чухал төсөл юм. Тэнгэр элс, Улаанбухын цөл, Хорчин цөл болон "Гурван умард" төслийн гол гурван бүсэд фото цахилгаан хавтангийн томоохон талбайнууд байна.
"Фото цахилгаан эрчим хүч үйлдвэрлэх + экологийн засаглал + далд эдийн засаг" нэгдсэн төслийн гурван хэмжээст загвар нь ногоон байгууламжийг нэмэгдүүлэх, эрчим хүчийг нэмэгдүүлэх, орлогыг нэмэгдүүлэх үр өгөөжтэй болсон.
Өвөр Монголд баруунаас зүүн тийш дөрвөн том элсэн цөл, дөрвөн томоохон элсэрхэг газар нутагтай. Өвөр Монголд 12 аймаг, хот, 103 хошуу, шянь байдаг. Цөлжсөн газар нутаг нь 12 аймаг, хотын 92 хошуу, шянийг хамарсан байдаг. Элсэрхэг газар нутгийн хүмүүсийн дийлэнх нь нэгэн цагт элсэнд дарагдаж ядуу амьдарч байжээ. Цөлжилттэй тэмцэхээс гадна, ядууралтай тэмцэх хэрэгтэй.
Өвөр Монголд олон жилийн турш элсэнд амархан ургадаг ургамлыг эрчимтэй тарьж, эдийн засгийн онцлог шинж чанартай ой мод, хятад эмийн материал, бут сөөгний түүхий эд, элсэн цөлийн эко аялал жуулчлал, гэрэл цахилгаантай элсний хяналт зэрэг аж үйлдвэрийг хөгжүүлж, "элсний хяналт + аж үйлдвэр" хэмээх экологи, эдийн засгийн хөгжлийн загварыг бүрдүүлсэн. Үржил шимгүй элсэн цөлийг хөгжлийн үржил шимт газар болгон хувиргаж, урт хугацааны хяналтыг бий болгосон. 2024 онд Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орны ойн аж ахуй, бэлчээрийн аж үйлдвэрийн нийт үйлдвэрлэлийн хэмжээ шинэ дээд хэмжээнд хүрч, 100 тэрбум юанийг давсан юм.
Үүний зэрэгцээ Өвөр Монгол нь "Гурван умард" төслийн гол бүс болохын хувьд элснээс урьдчилан сэргийлэх, тэмцэх, ойжуулах, бэлчээрийг нөхөн сэргээх, ус намгархаг газрыг хамгаалах зэрэг экологийн менежментийн системтэй арга хэмжээнүүдийг авч хэрэгжүүлснээр бүс нутгийн нүүрстөрөгчийн хийн ялгаруулалтын чадавхийг эрс сайжруулсан. 2022 оныг суурь жил болгон авч үзвэл, Өвөр Монголын ой мод, бэлчээр, намгархаг газрын жилийн нүүрстөрөгчийн хуримтлал 10.5 тэрбум тоннд хүрч, жилийн нүүрстөрөгчийн давхар ислийн хэмжээ 119 сая тоннд хүрч, жинхэнэ супер "нүүрстөрөгчийн сан" болсон байна.
Нэгэн цагт элсний эсрэг тэмцэлд олон нийтийг оролцуулсан нь Өвөр Монголыг элсний эсрэг тэмцэлд ялах шидэт зэвсэг байсан юм. 4.6 га талбайг 40 жил зарцуулан байж ногооруулсан Инь Юйжэнь гээд үе үеийн элсний хяналтын ажилчид Өвөр Монголын элснээс урьдчилан сэргийлэх, хяналт тавих түүхэнд тод ул мөр болон үлдсэн юм.
Өвөр Монголд хэрэгжиж буй шинэ эриний "Гурван умард" төсөл нь шинэ цаг үеийг харуулж байна. Мод тарих ухаалаг роботууд нь өдөр бүр 5.3 га орчим мод тарьж чаддаг нь гар ажиллагаанаас хэдэн арав дахин их, зардал нь ердөө гар ажиллагааны 30 орчим хувьтай. Элсний хаалт тавих бут сөөг огтлох нэгдсэн машин нь элсний хяналтын зардлыг эрс бууруулж, ажлын үр ашгийг дээшлүүлж байна. Дрон ашиглах нь тариалалтын үр ашгийг гар аргаар тариалснаас 100 дахин, энгийн механик тариалалтаас 10 дахин их хэмжээнд байлгадаг.
Өвөр Монгол Хятад улсын элстэй тэмцэх, цөлжилтөөс сэргийлэх гол талбар болохын хувьд "Гурван умард" төслийн зургаа дахь шатны элстэй тэмцэх ажлын 60 хувийг гүйцэтгэж байна. Шинэ эриний "Гурван умард" төслийн бүтээн байгуулалтын хэрэгцээ шаардлагад нийцүүлэхийн тулд 2024 онд 106 сая юанийн санхүүжилтийг Өвөр Монгол элсний хяналт, цөлжилттэй тэмцэх техникийн судалгаанд зориулж, элстэй тэмцэх, цөлжилттэй тэмцэх шинжлэх ухаан технологийн шинийг санаачлах 15 төслийг хэрэгжүүлжээ.
Урьд нь нөхцөл боломж хязгаарлагдмал байсан учраас ямар ч төрлийн мод тарьдаг байсан. Одоо усны нөөцөд түшиглэн ногоон байгууламж тарьж, газар нутагтаа тохирсон мод тарьж, орон нутгийн нөхцөл, ангилалд тулгуурлан бодлого явуулж байна. Шинжлэх ухааны үзэл баримтлалыг түгээн дэлгэрүүлэх, ухаалаг машин техникийг ашиглах, шинжлэх ухааны загваруудыг сурталчлах нь элснээс урьдчилан сэргийлэх, хянах боломжийг тоо хэмжээ, чанарын хувьд давхар өсөлтийн горимд оруулах боломж олгосон.
Элс их хүн бага нөхцөл байдалтай тулгарсан Алшаа аймаг элсний хяналтын үр ашгийг үр дүнтэй сайжруулахын тулд дрон, ухаалаг элс хаалт тавих машин, нүх ухах машин зэрэг дэвшилтэт тоног төхөөрөмжийг бүрэн ашигладаг. Бадайн Жаран, Тэнгэр элс, Улаанбух гэсэн гурван том элсэн цөлийн захад 1856 км урт “Хамгаалалтын ногоон шугам” байгуулжээ.
Баяннуур хотын захиргаанаас хүйтэн агуулахын технологиор суулгацын соёололтыг удаашруулж, хаврын улиралд Улаанбухын элсэн цөлд хүчтэй салхи, бага температураас сэргийлж ойжуулах зорилгоор хүйтэн агуулахын суулгацыг салхинаас хамгаалж ойжуулах аргыг туршин, сурталчилж байна. Энэ нь үрийн амьдрах түвшинг үр дүнтэй нэмэгдүүлж, хаврын ойжуулалтаас дөрвөн улирлын ойжуулалтад шилжсэн.
Онгониуд хошуу нь "Замд суурилсан элсний хяналт" загварыг судалж, хэрэгжүүлсэн. Элсээр дамжсан 16 засмал зам, 6 хэвтээ, 10 босоо тэнхлэг нь тус нутгийн Хорчин цөлийг экологийн менежментийн хэд хэдэн бүс болгон хувааж, 234.000 га элсэн газрыг үр дүнтэй зохицуулсан байна.
Эцэс төгсгөлгүй шинэлэг эрэл хайгуул, тоо томшгүй олон шинжлэх ухааны арга туршлага нь томоохон улс орны хувьд элстэй тэмцэх "Өвөр Монголын туршлага" болж, бусад цөлжилтийн бүс нутагт үнэ цэнэтэй лавлагаа болж байна.
Ард түмний экологийн хамтын засаглалын үр дүнг нийт ард түмэн хуваалцдаг
Хатан голын эрэг дагуу алхахад хуучин нүцгэн элсэн манхан, сийрэг ургамал бүхий цоорхойнууд бутаар хучигдаж, Улаанбухын цөлийн Хатан гол довтлох сувгийг үр дүнтэй хаасныг харж болно.
Энэ нь Баяннуур хотын Дэнкөү шянь болон Алшаа аймгийн хамтран хийж байгаа Хатан голд элс орохоос урьдчилан сэргийлэх тод практик юм. Дэнкөү шянь нь Улаанбух цөлийн хэвлийн бүсэд оршдог. Мөн Улаанбух элсэн цөл ба Хатан голын уулзрын салхины доод тал юм. Өмнө нь эндээс жил бүр 70 сая тонн элс шууд Хатан голд цутгаж, голын гольдрол жилээс жилд нэмэгдэж, Хатан голын аюулгүй байдалд ноцтой аюул учруулж байв. 2024 оноос хойш Дэнкөү шянь болон Алшаа аймаг нь Улаанбух элсэн цөлийн зүүн захад ой, бэлчээрийн бүс байгуулж, Хатан голд элс орохоос сэргийлж, Хатан голд урсан орох элсний хэмжээг 7 сая орчим тонноор бууруулжээ.
Газар цөлжилт нь хүн төрөлхтний өмнө тулгардаг нийтлэг бэрхшээл юм. Элсний урьдчилан сэргийлэлт, хяналтыг дангаараа хийх боломжгүй. Засаг захиргааны хил хязгаарыг эвдэж, тал хүчин чармайлтаар хоёр дахин үр дүнд хүрэхийн тулд хамтран ажиллах хэрэгтэй.
Хөвчийн цөл, Улаанбух цөл, Тэнгэр элс, Муу-Ус цөл зэрэг экологийн гол бүс нутагт Баяннуур, Бугат, Ордос зэрэг таван аймаг, хотууд элсний урсацаас урьдчилан сэргийлэх хамтын ажиллагааны гэрээнд гарын үсэг зурлаа. Өвөр Монгол, Ганьсү, Шааньши, Ниншя зэрэг дөрвөн муж хамтран Муу-Усын цөлийг хаших ажилыг хамтран хийж байна.
Өвөр Монгол, Ляонин хоёр бүс нутгийн харилцаа холбоо тогтоох механизмыг байгуулж, элсний аюулаас урьдчилан сэргийлж, хамтран хамгаалан, хамгаалалтын ойн бүсийг хамтран байгуулж, экологийн ногоон хаалт байгуулж, салхи, элсийг хааж, тариалангийн талбайг хамгаалсан байна.
Хэшигийн хонгил болон Таклимаканы цөлийн бүс, Бадайн жаран цөл, Таклимаканы цөлөөр гол болгосон бүсэд Өвөр Монгол, Ганьсү хоёр муж хоорондын хамтын ажиллагааны гэрээнд гарын үсэг зурж, Бадайн Жаран цөл болон Тэнгэр цөлийг нийлэхээс сэргийлсэн юм.
Дотоод болон гадаад уялдаа холбоо, нэгдсэн төлөвлөлт, зохион байгуулалт, үйл ажиллагааны үндсэн дээр "Гурван умард" төслийн гурван чухал үйл ажиллагаа эерэг үр дүнд хүрсэн.
Цөлжсөн газар нутгийг иж бүрэн зохицуулах үйл явцыг идэвхтэй дэмжиж, "Гурван умард" төслийн хэрэгжилтэд ялалт байгуулахад тус дэм үзүүлэхийн тулд ӨМӨЗО "Үндэсний хөрөнгө оруулалт, орон нутгийн дэмжлэгийг нэмэгдүүлэн, нийгмийн өргөн оролцоотой" олон талт хөрөнгө оруулалтын механизмыг бий болгохыг идэвхтэй судалжээ. ӨМӨЗО-ны элстэй тэмцэх сан нь элстэй тэмцэх хөрөнгө оруулалт, санхүүжилтийн сувгийг өргөтгөх, хөрөнгө оруулалт болон бусад арга хэрэгслээр элстэй тэмцэх ажилд нийгмийн бүх салбарыг оролцуулахыг урамшуулан дэмжих, чиглүүлж, сурталчлах, гол бүс нутагт цөлжсөн газрын иж бүрэн менежментийг дэмжихэд санхүүгийн эх үүсвэрийг төвлөрүүлж, бүх нийгмийг элстэй тэмцэхэд анхааран дэмжиж, оролцох хүчтэй хамтын ажиллагааг бүрдүүлэх зорилгоор байгуулагдсан. Одоогийн байдлаар нийт нийгмийн хандивын хэмжээ 91.5 сая юаньд хүрээд байна.
Үүний зэрэгцээ тариачид, малчдыг цөлжилтийг зохицуулах ажилд өргөнөөр оролцоход чиглүүлэхийн тулд Өвөр Монгол "Умардын гурван" төслийн хөдөлмөрийн хөлсний хэмжээг төслийн нийт хөрөнгө оруулалтын 10 хувиас багагүй байлгахыг шаардсан байна. Бүх орон нутаг төслийн бүтээн байгуулалт, хамгаалалт болон бусад чиглэлээр ажиллах хүчний нөөц бололцоогоо бүрэн ашиглаж, нутгаа ногооруулан, орлогоо бас нэмэгдүүлсэн. 2024 онд ӨМӨЗО-ны элстэй тэмцэх төслийн дагуу ард түмний орлого 850 сая юаниар нэмэгдэн, энэхүү загварыг төр хүлээн зөвшөөрч, бусад нутгуудад бас хэрэгжүүлж байна.
